Autorskie prawa osobiste pomagają nam chronić własne utwory. Dzięki temu, przedmioty nawet niematerialne należą do autora i tylko on może nimi zarządzać. Dzięki prawom osobistym autor może zbierać pochwały za wyjątkowość swoich dzieł. Przypisywanie sobie praw do cudzego dzieła jest bowiem niezgodne z prawem.
Prawa autorskie to wyjątkowo ważne zagadnienie szczególnie w dobie Internetu, gdy dostęp do cudzych utworów jest bardzo uproszczony. To z jednej strony pozwala nam łatwiej dotrzeć do szerokiego grona odbiorców dzieła, lecz jednocześnie niesie zagrożenia dotyczące np. jego kradzieży. Prawa autorskie dzielimy na osobiste i majątkowe.
Spis treści
Autorskie prawa osobiste – czym są?
Autorskie prawa osobiste to dyscyplina wchodząca w zakres praw własności intelektualnej. Regulacje te stanowią zespół praw, jakie przysługują twórcy danego utworu. W końcu każdy twórca poświęca czas na stworzenie własnego dzieła, nawet jeśli nie ma ono charakteru materialnego. Dlatego tak ważne są prawa, jakie twórca ma do swoich utworów. W Polsce prawa autorskie dzielimy na autorskie prawa osobiste i majątkowe. Przepisów dotyczących autorskich praw osobistych powinniśmy szukać w Ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 roku.
Co jest przedmiotem prawa autorskiego?
Aby nabyć prawa autorskie, twórca nie musi podejmować w tym kierunku żadnych kroków. Prawa te nie obejmują także wyłącznie dział ukończonych. Zgodnie z ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych, prawem autorskim jest objęty każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Tego typu przejawy nazywamy utworami. Art. 1 pkt 2 określa, jakiego rodzaju przedmioty prawa autorskiego w szczególności stanowią utwory. Są to utwory:
1) wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe);
2) plastyczne;
3) fotograficzne;
4) lutnicze;
5) wzornictwa przemysłowego;
6) architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne;
7) muzyczne i słowno-muzyczne;
8) sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne;
9) audiowizualne (w tym filmowe).
Jednocześnie warto zaznaczyć, że ochrona praw autorskich obejmuje wyłącznie sposób wyrażenia. Prawa autorskie nie dotyczą odkryć, idei, procedur, metod i zasad działania oraz koncepcji matematycznych.
Czego nie obejmują prawa autorskie?
Prawa autorskie nie obejmują utworów wymienionych w art. 4 ustawy:
Art. 4. Nie stanowią przedmiotu prawa autorskiego:
1) akty normatywne lub ich urzędowe projekty;
2) urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole;
3) opublikowane opisy patentowe lub ochronne;
4) proste informacje prasowe.
Zakres osobistych praw autorskich
Otwarty katalog autorskich praw osobistych wyszczególniono w art. 16 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Są to uprawnienia do:
- autorstwa utworu;
- oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo;
- nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania;
- decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności;
- nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.
Prawa te nie podlegają zrzeczeniu się lub zbyciu i są nieograniczone w czasie.
Autorskie prawo osobiste a twórcy internetowi
Wraz z pojawieniem się Internetu, niejasnych stało się wiele regulacji prawnych. O ile nietrudno jest ocenić prawa osobiste względem stworzonego na kartce wzoru przemysłowego, tak sytuacja może się komplikować w przypadku grafiki wygenerowanej w programie komputerowym. I tak w przypadku programów komputerowych na podstawie art. 77 ustawy o prawie autorskim, autorom programów nie przysługują prawa nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania, decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności, ani prawo do nadzoru nad sposobem korzystania z utworu. Jak wygląda kwestia praw autorskich w Internecie?
- Pobieranie plików – ściąganie rozpowszechnionych w Internecie plików jest dozwolone w zakresie użytku osobistego bez zgody twórcy.
- Udostępnianie plików – udostępnianie i rozpowszechnianie plików bez zgody i wiedzy twórcy jest nielegalne i karalne, nawet pozbawieniem wolności.
- Treści na YouTube – twórcy na YouTube mogą wykorzystywać fragmenty utworów zgodnie z prawem cytatu, jeśli chcą wyrazić swoją opinię na ich temat, posługują się prawami gatunku, czy chcą w ten sposób edukować. Oczywiście konieczne jest podanie autora dzieła i najlepiej dodanie linku do niego.
Cechy autorskich praw osobistych
Jak już wyżej wspomniano, prawa autorskie dzielimy na osobiste i majątkowe. Wynika to z faktu, że dotyczą one kwestii samego autorstwa, jak i zarabiania na swoich utworach.
- Prawa autorskie osobiste – obejmują niemajątkową więź twórcy z utworem. Są nieograniczone w czasie. Nie można z nich zrezygnować ani nikomu ich przekazać. Przysługują tylko twórcom. Koncentrują się na relacji twórcy z utworem i są bezpośrednio związane z jego osobą.
- Autorskie prawa majątkowe – są związane z osobą autora w sposób pośredni. Koncentrują się na dysponowaniu utworem i zarabianiu na nim – jego rozpowszechnianiu lub na innej formie jego wykorzystania. Z praw majątkowych wynika możliwość kontroli nad wykorzystaniem utworu. Prawa autorskie majątkowe mogą być przeniesione przez autora w ramach umowy o przeniesieniu praw, w drodze dziedziczenia, lub za pośrednictwem licencji.
Co dają autorskie prawa osobiste?
Prawo do autorstwa oznacza uznanie przez każdego relację autora z jego utworem. W związku z tym ma prawo autorskie osobiste, czyli możliwość oznaczenia utworu swoim nazwiskiem, pseudonimem lub udostępnienia go anonimowo. Autorskie prawa osobiste są wyrazem szacunku do godności osobistej twórcy, jaka wiąże się z jego dziełem. Mimo upływu lat, utwory nieżyjących już artystów wciąż podpisywane są ich nazwiskami. Dzięki temu, wiemy, co wyjątkowego cechowało ich twórczość, a oni sami otrzymują pośmiertne uznanie odbiorców.
Niestety często możemy spotkać się z próbami obejścia lub jawnego łamania praw autorskich. Przykład stanowi plagiat, czyli przypisanie sobie autorstwa lub wprowadzenie w błąd co do dzieła kogoś innego.
Tylko twórca może zdecydować o tym, czy utwór zostanie szerzej udostępniony, czy pozostawi go w tajemnicy. Twórca może także nadzorować sposób wykorzystania utworu, monitorować sposób jego udostępniania. Co ważne, prawa autorskie w przeciwieństwie do praw majątkowych nigdy nie wygasają. Twórca jednak może wskazać, kto będzie wykonywał autorskie prawa osobiste po jego śmierci. W pierwszej kolejności prawo do tego ma małżonek zmarłego twórcy.
Art. 78 pkt 2:
Jeżeli twórca nie wyraził innej woli, po jego śmierci z powództwem o ochronę autorskich praw osobistych zmarłego może wystąpić małżonek, a w jego braku kolejno: zstępni, rodzice, rodzeństwo, zstępni rodzeństwa.
Kiedy osobiste prawa autorskie i majątkowe wygasają?
Jak już wspomniano, autorskie prawa osobiste są niezbywalne. Inaczej jest w sytuacji autorskich praw majątkowych. Odnoszą się one do kwestii zarabiania na utworach. Autor może czerpać korzyści ze swojego dzieła. Jednak prawa majątkowe są już ograniczone w czasie. Trwają:
- przez cały czas życia twórcy utworu oraz 70 lat po jego śmierci;
- przez 70 lat od daty pierwszego rozpowszechnienia utworu w przypadku nieznanego autora.
Autorskie prawa majątkowe można przenieść na inną osobę lub podmiot. Wówczas twórca umożliwia zarabianie na utworze komuś innemu. Nowa osoba, która wejdzie w posiadanie praw do utworu, może pozwolić także innym osobom korzystać z dzieła.
W przypadku, gdy majątkowe prawa autorskie przysługują komuś innemu niż twórca, obowiązują:
- przez 70 lat od daty rozpowszechnienia utworu;
- przez 70 lat od daty ustalenia utworu w przypadku nieznanego autora.
Prawa autorskie pracowników
Z pojęciem praw autorskich mierzymy się także w codziennej pracy, jako że utworem jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Także w życiu zawodowym, współpracując w ramach stosunku pracy, takie utwory mają szansę powstać. Utworem w pracy może być np. wykonane zdjęcie, czy aplikacja komputerowa stworzona przez programistę.
Prawa osobiste są niezbywalne. Zatem pracownik nie może przenieść ich na inną osobę. Może jednak nie wykonywać swoich praw autorskich w oparciu o odpowiednią umowę.
Z założenia, gdy twórca stworzy dany utwór, automatycznie uzyskuje do niego prawa osobiste i prawa majątkowe. Jednak, w sytuacji, gdy utwór powstaje w ramach umowy o pracę zawartej z pracodawcą, to prawa majątkowe przejmuje właśnie pracodawca. Mimo że autorem utworu jest pracownik. Mówi nam o tym art. 12 ust. 1 ustawy o prawie autorskich i prawach pokrewnych.
„Jeżeli ustawa lub umowa o pracę nie stanowią inaczej, pracodawca, którego pracownik stworzył utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, nabywa z chwilą przyjęcia utworu autorskie prawa majątkowe w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron”.
Jednak w umowie o pracę strony mogą uzgodnić inny stan rzeczy. Jeśli umowa o pracę wiąże się z twórczą działalnością pracownika, zatrudniony i pracodawca mogą wspólnie uzgodnić, do kogo będą należeć autorskie prawa majątkowe. Bez uregulowania tej kwestii, to pracodawca przyjmuje prawa. Jednocześnie pracownik zachowuje prawa autorskie osobiste, lecz nie może ich wykorzystywać w sposób naruszający interes pracodawcy i jego praw majątkowych.
Za utwór pracowniczy zatrudnionemu nie przysługuje prawo do dodatkowego wynagrodzenia. Jednak również i tę kwestię strony mogą wspólnie uregulować w umowie. Co więcej, prawa autorskie majątkowe przysługują pracodawcy także po zakończeniu stosunku pracy. Pracownik może jednak odzyskać prawa majątkowe do utworu, jeśli w ciągu 2 lat od stworzenia utworu, pracodawca nie zacznie go rozpowszechniać.
Kary za naruszenie autorskich praw osobistych
Oczywiście, aby ludzie przestrzegali praw autorskich, konieczne jest stosowanie restrykcji odstraszających przed łamaniem prawa. Nie każde wykorzystanie utworu jest karalne. Możliwe jest np. wykorzystanie utworu na użytek publiczny oraz użytek prywatny utworu, gdy ktoś np. posiada jego legalną kopię i chce ją za darmo udostępnić np. znajomym. Kiedy natomiast możemy spodziewać się sankcji? Wówczas, gdy utwór wykorzystywany jest poza zakresem dozwolonego użytku, bez stosownego zezwolenia. Za łamanie praw autorskich grozi odpowiedzialność cywilna i odpowiedzialność karna.
Jeśli prawa autorskie twórcy zostały naruszone, może on wystosować roszczenie o zaniechanie działania, przywrócenie stanu poprzedniego, a w niektórych przypadkach nawet zadośćuczynienie. Natomiast katalog roszczeń, jaki obowiązuje w przypadku naruszenia praw majątkowych, określa art. 79.
W przypadku naruszenia praw majątkowych twórcy przysługują mu następujące roszczenia:
1) zaniechania naruszania;
2) usunięcia skutków naruszenia;
3) naprawienia wyrządzonej szkody:
a) na zasadach ogólnych albo
b) 2 poprzez zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej dwukrotności, a w przypadku gdy naruszenie jest zawinione – trzykrotności stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu;
W niektórych przypadkach za naruszenie praw autorskich grozi nawet odpowiedzialność karna. Tak jest np. w razie plagiatu. Przestępstwem jest także nabycie lub pomoc w zbyciu, czy też pomoc w ukryciu nośnika utworu rozpowszechnianego bez uprawnień.
