Praca na czarno to z pozoru wygodne rozwiązanie, które staje się coraz powszechniejsze. Korzystne dla pracodawcy i opłacalne dla pracownika, a w rzeczywistości nielegalne zatrudnienie może jednak grozić poważnymi konsekwencjami. Sprawdzamy, jakie kary przewidziane są za pracę na czarno i gdzie można to zgłosić.
Praca na czarno to jeden z poważniejszych problemów rynku pracy w Polsce. Potwierdzają to dane Państwowej Inspekcji Pracy, która w 2022 roku przeprowadziła 19,3 tys. kontroli legalności zatrudnienia. Takie przypadki stwierdzono u 41,7% firm, podczas gdy rok wcześniej był to odsetek 33% przedsiębiorstw. Nieprawidłowości dotyczyły głównie niezgłoszenia do ubezpieczeń społecznych (35,4%) czy braku określenia pisemnego rodzaju i warunków umowy o pracę (9,2%). Za te nieścisłości przewidziane są poważne konsekwencje karno-finansowe. Czym jest praca na czarno? Dlaczego taki proceder wciąż jest obecny na rynku pracy? Co grozi pracownikowi i pracodawcy za pracę na czarno? Gdzie zgłosić takie przypadki? Na te pytania odpowiadamy w poniższym artykule.
Praca na czarno – czym jest?
Nieprawidłowości związane z ustalaniem stosunku pracy dotyczą różnych sytuacji. W ogólnym rozumieniu praca na czarno oznacza nielegalne zatrudnienie w postaci braku umowy cywilnoprawnej, czy niepoprawne dane dotyczące czasu pracy, wynagrodzenia oraz nieodprowadzanie składek.
Praca na czarno – definicja
Jeśli chodzi o dokładną, prawną definicję pracy na czarno, można znaleźć ją w ustawie z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Według art. 2 ust. 1:
„13) nielegalnym zatrudnieniu lub nielegalnej innej pracy zarobkowej – oznacza to:
a) zatrudnienie przez pracodawcę osoby bez potwierdzenia na piśmie w wymaganym terminie rodzaju zawartej umowy i jej warunków,
b) niezgłoszenie osoby zatrudnionej lub wykonującej inną pracę zarobkową do ubezpieczenia społecznego,
c) podjęcie przez bezrobotnego zatrudnienia, innej pracy zarobkowej lub działalności bez powiadomienia o tym właściwego powiatowego urzędu pracy”.
W kolejnym podpunkcie ustawy wskazano również, jak tłumaczone jest nielegalne zatrudnienie w przypadku cudzoziemca:
„14) nielegalnym wykonywaniu pracy przez cudzoziemca – oznacza to wykonywanie pracy przez cudzoziemca, który nie jest uprawniony do wykonywania pracy w rozumieniu art. 87 ust. 1 lub nie posiada odpowiedniego zezwolenia na pracę, nie będąc zwolnionym na podstawie przepisów szczególnych z obowiązku posiadania zezwolenia na pracę, lub którego podstawa pobytu nie uprawnia do wykonywania pracy”.
Jak widać, praca na czarno nie dotyczy wyłącznie przypadków braku umowy, której obowiązek spisania leży po stronie pracodawcy, niewykazywanie danych do prawidłowego naliczania składek, czy niezgłoszenia przez pracownika faktu podjęcia zatrudnienia w urzędzie pracy. To również sytuacje, w których cudzoziemiec pracuje bez odpowiedniego zezwolenia na pracę. Jest ono wydawane na podstawie złożonych wniosków i uzyskania legalnego pobytu.
Sprawdź również: Jak dostać pozwolenie na prace w Polsce?
Jak wygląda praca na czarno?
Samo stwierdzenie o braku umowy czy ubezpieczenia społecznego nie odzwierciedla w pełni sytuacji, gdy pracodawca decyduje się na nielegalne zatrudnianie pracowników. Jak wygląda cały proceder pracy na czarno? Otóż pracodawca nie dopełnia wymaganych formalności przy zatrudnieniu pracownika, choć ten wykonuje taką pracę, która w świetle prawa podlega pod zakres umowy o pracę.
W przypadku pracy na czarno unika się płacenia podatków, a pracownik nie może liczyć na ubezpieczenie społeczne, mając problem w sytuacji choroby czy wypłacenia emerytury. Ogólnie rzecz biorąc osoba, która tak pracuje, nie może domagać się praw wynikających z Kodeksu pracy. Pracodawca może, ale nie musi udzielać pracownikowi urlopu, akceptować zwolnień lekarskich, ani nie poniesie odpowiedzialności za powstałe podczas wykonywania pracy wypadki.
O pracy na czarno można mówić również przy podjęciu zatrudnienia lub gdy zakłada się działalność gospodarczą bez powiadomienia o tym Urzędu Pracy, w którym jest się zarejestrowanym jako osoba bezrobotna.
Interesuje Cię praca we Wrocławiu? Sprawdź już teraz najnowsze ogłoszenia w serwisie GoWork.pl!
Praca na czarno – co grozi pracownikowi?
Pracownik pracujący na czarno jest przekonywany przez pracodawcę o licznych korzyściach z tego płynących. Przede wszystkim dotyczy to wyższej płacy i możliwości pracy jednocześnie utrzymując status osoby bezrobotnej (pobieranie świadczenia).
Choć w przypadku pracy na czarno odpowiedzialność finansową ponosi głównie pracodawca, na pracownika także może zostać nałożona grzywna. Dotyczy to wyżej wymienionej sytuacji, a więc osób zarejestrowanych jako bezrobotne i podjęcia pracy bez poinformowania odpowiedniej instytucji. Na to przewidziana jest kara dla pracownika w wysokości od 500 do 5000 zł.
Przed wprowadzeniem zmian związanych z Polskim Ładem, pracownik podlegał odpowiedzialności finansowo-karnej, co rodziło obawy przez zgłaszaniem pracy na czarno do PIP. Osoba wnosząca skargę musiała bowiem zapłacić podatek od dochodów z tytułu nielegalnego zatrudnienia oraz zaniżonych zarobków. Na pracowniku ciążył również obowiązek uregulowania składek na ubezpieczenia społeczne od ujawnionego wynagrodzenia. Koszty te, jak i samą odpowiedzialność przeniesiono na pracodawcę.
Przeczytaj koniecznie: Zaniżanie wynagrodzenia – konsekwencje prawne „płacenia pod stołem”
Praca na czarno – co grozi pracodawcy?
Nielegalne zatrudnianie pracownika to niestety częsty proceder w wielu biznesach. Decydując się na to, firmie grozi grzywna nakładana przez różne instytucje – Państwową Inspekcję Pracy, ZUS lub z ramienia urzędu skarbowego. Rodzaje kar i wysokość grzywny jest różna i zależy głównie od tego, jakie wykroczenie zostało zidentyfikowane. Pracodawca zwykle odpowiada finansowo, jednak w ostateczności przewidziana jest kara pozbawienia wolności do 3 lat.
Kara grzywny dla pracodawcy – ile wynosi?
Nieprawidłowości mogą pojawić się w trakcie kontroli PIP, która następnie powiadamia urząd kontroli skarbowej o naruszeniu przepisów prawa podatkowego. Wówczas naliczane są określone kary:
- Zakład Ubezpieczeń Społecznych opierając się na przepisach ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, ma prawo do nałożenia grzywny na pracodawcę w wysokości 5000 zł za nieopłacenie składek na ubezpieczenia społeczne (nawet w przypadku przedawnienia składek), a nawet ograniczenie lub pozbawienie wolności do 2 lat w przypadku, gdy łamanie praw pracowniczych jest uznane za złośliwe czy uporczywe;
- urząd skarbowy może nałożyć grzywnę w wysokości 720 stawek dziennych;
- 2000 zł za brak pisemnej umowy lub 5000 zł za powtórne niesporządzenie umowy;
- 1000-5000 zł lub 3000-5000 zł za niezgłoszenie odpowiednich (lub nieprawdziwych) danych do właściwego naliczania składek na Fundusz Pracy;
- gdy inspektor pracy kieruje sprawę do sądu pracy, wysokość grzywny może wynieść od 1000 do nawet 30000 zł.
Ponadto od 1 stycznia 2022 roku funkcjonują przepisy Polskiego Ładu, według których pracodawca uzyskuje dodatkowy przychód w wysokości minimalnego wynagrodzenia za każdy miesiąc, w którym pracownik był nielegalnie zatrudniony. Firma będzie musiała również ponieść koszt związany z odprowadzeniem podatku od tych pensji.
Warto przeczytać też: Praca na czarno i brak pensji. Co można z tym zrobić?
Jak zgłosić pracę na czarno?
Na liście zadań Państwowej Inspekcji Pracy jest przeprowadzanie regularnych, corocznych kontroli przedsiębiorstw. Jeśli jednak dla pracownika praca na czarno stanowi problem, ma prawo to zgłosić samodzielnie. Można to zrobić w różny sposób – pisemnie, przez telefon, wysyłając e-maila lub wypełniając formularz e-skarga. Pracownik nie musi obawiać się, że pracodawca dowie się, kto zgłosił nieprawidłowości w jego firmie. Ustawa z dn. 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy zapewnia, że inspektor nie może wskazać, że kontrola została przeprowadzona ze względu na skargę (pracownik może wyrazić zgodę na piśmie na ujawnienie takich danych). W przypadku, gdy tajemnica nie zostanie zachowana, pracownik złożyć skargę do okręgowego inspektora pracy.
Po przeprowadzeniu kontroli PIP składa w imieniu pracownika pozew o ustalenie istnienia stosunku pracy. Podczas założonej sprawy można żądać od pracodawcy wyrównania zaległych odsetek na ubezpieczenia społeczne, a także uregulowania kwestii zaliczek na podatek dochodowy.
Warto podkreślić, że zgłoszenie pracownika w formie skargi do PIP musi być uzasadnione. Potrzebne będzie tu udokumentowanie pracy przez dowody świadczące o obecności w biurze np. e-maile czy zeznania świadków.
Zapoznaj się z ważnymi informacjami z tekstu: Praca na czarno a emerytura. Czy ZUS uwzględnia pracę w “szarej strefie”?
Kontrola Państwowej Inspekcji Pracy
Państwowa Inspekcja Pracy będzie sukcesywnie zwiększać liczbę kontroli w firmach, aby lepiej wykrywać pracę na czarno. Szczególnym zainteresowaniem PIP cieszą się branże, w których proceder ten występuje najczęściej, a więc handel, budownictwo, naprawy, przetwórstwo przemysłowe, gastronomia, zakwaterowanie i usługi, transport oraz gospodarka magazynowa.
Rząd poprzez założenia Polskiego Ładu stara się zachęcić pracowników do zgłaszania przypadków nielegalnego zatrudnienia. Robi to głównie przez przeniesienie kary finansowej na pracodawcę. Praca na czarno dla pracownika nie będzie grozić wymogiem zapłaty zaległego podatku z odsetkami i związaną z tym odpowiedzialnością karną. To właśnie pracodawca będzie musiał pokryć koszt zaległych składek pracownika.
Może Cię zainteresować: Praca na czarno – zmiany w Polskim Ładzie
Dlaczego praca na czarno jest tak popularna?
Dla wielu osób może być to zastawiające, dlaczego coraz więcej osób pracuje na czarno. Niesporządzenie pisemnej umowy daje złudne nadzieje na wyższą pensję i mniejsze koszty dotyczące zatrudnienia. Mimo wprowadzenia rozmaitych zmian pracodawcy nadal wolą podjąć ryzyko kar, które teoretycznie nie są zbyt wysokie, niż regularnie ponosić coraz większe koszty legalnej umowy. W wielu przypadkach pracownik z obawy przed utratą pracy, a co za tym idzie również źródła dochodu, nie decyduje się na zgłoszenie skargi do PIP.
Jak wygląda przyszłość pracy na czarno na rynku pracy?
Wzrastająca popularność pracy na czarno może się pogłębiać, ponieważ wysokość płacy minimalnej ze względu na utrzymującą się inflację staje się problemem dla wielu pracodawców. Firmy szukając funduszy na podwyżki i płacąc coraz wyższe pensje albo muszą dokonać zwolnień, albo szukać oszczędności w inny sposób. Praca na czarno dla takich pracodawców będzie wygodnym rozwiązaniem – nie muszą bowiem wypłacać kwot najniższego wynagrodzenia i ponosić kosztów związanych z legalnym zatrudnieniem.
Niestety w wielu przypadkach pracownicy nie mają wyboru. Jeśli mają niskie kwalifikacje i problem ze znalezieniem zatrudnienia, oferta pracy na czarno będzie jedną z niewielu szans na zarobek. Pracodawca może nawet narzucić swoje warunki, czyli zaproponować zatrudnienie bez umowy, wykorzystując trudną sytuację potencjalnego pracownika. Z drugiej strony osoby pracujące na czarno są najbardziej poszkodowane, ponieważ jak wynika z powyższego tekstu, nie zyskują praw zagwarantowanych przez Kodeks pracy – urlopów, wypłaty odszkodowania, czy emerytury. Wszystko to, prędzej czy później może niekorzystnie wpłynąć na sytuację życiową, czy finansową zarówno pracownika, jak i samego pracodawcy.
Istotne w zmniejszeniu zjawiska pracy na czarno są kontrole PIP, ponieważ to zgłoszenia pracownika są źródłem ważnych informacji, dzięki któremu można szybciej wykryć nieprawidłowości. Optymalnym rozwiązaniem będzie również poniesienie w przyszłości kar dla pracodawców. Obecnie wykroczenia wykryte podczas kontroli wiążą się z jednorazowym, niezbyt dużym kosztem dla firmy. Zatrudnienie pracownika na czarno jest wtedy po prostu bardziej opłacalne. Zwiększenie kwot mogłoby skuteczniej zniechęcić firmy do takich praktyk.
Niemniej jednak nie należy spodziewać się szansy na całkowite wyeliminowanie takiego zjawiska. Przy szalejącej inflacji i regularnym podwyższaniu płacy minimalnej, a więc zwiększającym się kosztom legalnego zatrudnienia, praca na czarno zawsze będzie jedną z opcji dla pracodawcy.
Podsumowanie
Co grozi pracownikowi za pracę na czarno?
Pracownik zatrudniony bez umowy przede wszystkim traci wiele podstawowych praw. Brak formalizacji pracy oznacza:
- Brak ochrony prawnej – w przypadku sporu z pracodawcą, np. o niewypłacone wynagrodzenie, trudno jest udowodnić roszczenia.
- Utrata świadczeń społecznych – osoby pracujące na czarno nie odkładają składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne, co wpływa na ich emeryturę oraz dostęp do bezpłatnej opieki medycznej.
- Kary finansowe – w przypadku kontroli pracownik może zostać zobowiązany do zapłacenia zaległych składek na ubezpieczenia społeczne.
Dodatkowo, osoby pracujące na czarno często są bardziej narażone na nieuczciwe praktyki pracodawców, takie jak zaniżanie wynagrodzeń czy brak poszanowania warunków pracy.
Co grozi pracodawcy za zatrudnianie na czarno?
Pracodawca, który zatrudnia pracowników na czarno, ponosi znacznie poważniejsze konsekwencje niż sam pracownik. Organy takie jak Państwowa Inspekcja Pracy (PIP) oraz ZUS kontrolują legalność zatrudnienia, a wykrycie nieprawidłowości skutkuje:
- Karą finansową do 30 000 zł – za jedno niezgłoszone zatrudnienie.
- Dodatkowymi kosztami – koniecznością zapłaty zaległych składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne, wraz z odsetkami za zwłokę.
- Karnymi konsekwencjami prawnymi – w skrajnych przypadkach możliwe są także sankcje karne za oszustwa podatkowe.
Dodatkowo, zatrudnianie pracowników bez umowy negatywnie wpływa na reputację firmy, co może zniechęcać potencjalnych klientów oraz kontrahentów.
Jak uniknąć problemów związanych z pracą na czarno?
Aby uniknąć problemów prawnych, zarówno pracownik, jak i pracodawca powinni stosować się do zasad legalnego zatrudnienia:
- Zawrzeć umowę pisemną – nawet w przypadku krótkoterminowych zleceń.
- Regularnie odprowadzać składki – na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne.
- Edukować się w zakresie przepisów prawa pracy – świadomość praw i obowiązków zmniejsza ryzyko nieporozumień.
Praca na czarno może wydawać się kusząca w krótkim okresie, ale jej konsekwencje często przewyższają chwilowe korzyści. Postawienie na legalność to nie tylko bezpieczeństwo finansowe, ale także spokój ducha i przestrzeganie zasad etyki społecznej.
Źródło zdjęcia: https://pl.123rf.com/photo_75171662_wzburzona-bezrobotna-samiec-trzyma-jego-nagrod%C4%99.html
