W 2023 roku wprowadzono istotne zmiany w zakresie urlopu rodzicielskiego. Chodzi nie tylko o jego długość, ale również zasady udzielania. Nowelizacja Kodeksu pracy była wynikiem obowiązkowego wprowadzenia dyrektywy unijnej. Sprawdzamy, jak aktualnie wygląda sytuacja z urlopem rodzicielskim oraz jak skorzystać z zasiłku macierzyńskiego za ten okres.
Urlop rodzicielski jest czasem udzielanym do opieki nad dzieckiem pracownikom zatrudnionym na podstawie umowy o pracę. Wynika to z określonych przywilejów, których regulacje zawarte są w Kodeksie pracy. Jak wiele zapisów prawnych, tak i te dotyczące urlopu rodzicielskiego wymagały aktualizacji, częściowo ze względu na przystosowanie zapisów do polityki unijnej. Ile wynosi dłuższy urlop rodzicielski? Jakie są zasady jego udzielania? Jak wyglądają obecne warunki przyznawania zasiłku za okres urlopu rodzicielskiego?
Urlop rodzicielski – czym jest?
Rodzicom do 6 lat życia dziecka, którzy są pracownikami, przysługuje oprócz urlopu macierzyńskiego czy urlopu ojcowskiego, prawo do urlopu rodzicielskiego w celu sprawowania opieki nad dzieckiem. Dotyczy on zarówno opiekunów biologicznych, jak i pracowników, którzy przyjmują dziecko na wychowanie. Z jednej strony jest to czas, w jakim rezygnuje się z obowiązków zawodowych na rzecz sprawowania wychowania, ale drugiej istnieje możliwość podjęcia pracy w tym okresie.
Urlop rodzicielski przysługuje matce i ojcu dziecka, ale mogą z niego skorzystać również inni członkowie najbliższej rodziny. Jest to możliwe w sytuacji:
- śmierci matki;
- porzucenia dziecka przez matkę;
- kiedy matka dziecka jest pracownicą z orzeczeniem o niezdolności do samodzielnej egzystencji;
- kiedy matka dziecka, która jest pracownicą, przebywa w szpitalu lub innym zakładzie leczniczym w rodzaju stacjonarnych i całodobowych świadczeń.
Zobacz też: Jak ułatwić młodym mamom powrót do pracy po urlopie rodzicielskim?
Urlop rodzicielski przed zmianami
Wprowadzone w 2023 roku zmiany dotyczyły różnych kwestii urlopu rodzicielskiego. Wcześniej trwał on 32 tygodni w przypadku urodzenia jednego dziecka i z 34 tygodnie przy urodzeniu więcej niż jednego dziecka przy jednym porodzie. W porównaniu do tegorocznych zmian zasiłek macierzyński wypłacany był wtedy nieco krócej, jednocześnie jego wysokość również była niższa. Przed zmianą przepisów pracownik mógł przenieść maksymalnie 16 tygodni urlopu na późniejszy termin. Obecnie ma już więcej swobody w tym zakresie.
Powody wydłużenia urlopu rodzicielskiego
Okres urlopu rodzicielskiego oraz możliwości, jakie daje on zatrudnionym rodzicom, regulują zapisy Kodeksu pracy. Z kolei te przepisy podlegają zmianom ze względu na stale aktualizowane założenia polityki społecznej, jak i potrzebę dostosowania ich do norm unijnych.
Tutaj powodem aktualizacji przepisów była Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1158 z dnia 20 czerwca 2019 r. w sprawie równowagi między życiem zawodowym a prywatnym rodziców i opiekunów oraz uchylająca dyrektywę Rady 2010/18/UE zwana dyrektywą 2019/1158 (dyrektywa work-life balance). Choć jej założenia powinny być przyjęte 2 sierpnia 2022 r., nowe przepisy weszły w życie dopiero 26 kwietnia 2023 roku.
Dłuższy urlop rodzicielski – ile wynosi?
Po zmianach, które obowiązują od 26 kwietnia 2023 roku, urlop rodzicielski jest znacznie dłuży. Tutaj regulacje zawarte są w art. 182¹ᵃ § 1 Kodeksu pracy, według którego:
Pracownicy – rodzice dziecka mają prawo do urlopu rodzicielskiego w celu sprawowania opieki nad dzieckiem w wymiarze do:
1) 41 tygodni – w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie;
2) 43 tygodni – w przypadku urodzenia dwóch lub więcej dzieci przy jednym porodzie.
Inny okres urlopu rodzicielskiego przysługuje pracownikom, którzy są rodzicami dziecka posiadającego zaświadczenie o ciężkim i nieodwracalnym upośledzeniu albo nieuleczalnej chorobie zagrażającej życiu, które powstały w prenatalnym okresie rozwoju dziecka lub w czasie porodu. Wynosi on wtedy:
1) 65 tygodni – w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie;
2) 67 tygodni – w przypadku urodzenia dwóch lub więcej dzieci przy jednym porodzie.
To jednak nie wszystko. Specjalny wymiar urlopu rodzicielskiego dotyczy również pracownika, który przyjął dziecko na wychowanie i wystąpił do sądu opiekuńczego z wnioskiem o wszczęcie postępowania w sprawie przysposobienia dziecka. Może z niego skorzystać po wykorzystaniu urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego lub zasiłku macierzyńskiego za okres urlopu udzielanego na warunkach urlopu macierzyńskiego. Wtedy urlop rodzicielski trwa:
1) 32 tygodni – w przypadku przyjęcia jednego dziecka;
2) 34 tygodni – w przypadku przyjęcia więcej niż jednego dziecka.
Urlop ten przysługuje jednak nie dłużej niż do momentu ukończenia przez dziecko 14 lat.
Zasady udzielania dłuższego urlopu rodzicielskiego
Jak przy każdym z urlopów udzielanym pracownikom, tak w przypadku urlopu rodzicielskiego poza jego długością obowiązują konkretne zasady jego udzielania, które są regulowane prawnie. Oto najważniejsze z nich:
- dłuższy urlop rodzicielski przysługuje łącznie obojgu pracownikom, czyli rodzicom dziecka;
- z urlopu rodzicielskiego mogą jednocześnie korzystać oboje pracownicy, którzy są rodzicami dziecka – łączny wymiar urlopu nie może przekraczać jego określonego w przepisach wymiaru;
- dłuższy urlop rodzicielski powinien być wykorzystany przed zakończeniem roku kalendarzowego, w którym dziecko skończy 6 lat;
- dłuższy urlop rodzicielski można wykorzystać zarówno w formie jednorazowej, jak i w maksymalnie pięciu częściach;
- dłuższy urlop rodzicielski to indywidualne prawo rodziców dziecka, dlatego jego udzielanie nie zależy od wykorzystania urlopu macierzyńskiego;
- pracownik, który jest rodzicem, ma prawo zrezygnować z korzystania z urlopu rodzicielskiego w dowolnym czasie i powrócić do pracy uzyskując wcześniej zgodę pracodawcy.
W czasie pobierania przez jednego z rodziców dziecka zasiłku macierzyńskiego za okres urlopu rodzicielskiego, drugi rodzic ma prawo skorzystać z urlopu rodzicielskiego – tutaj również łączny wymiar urlopu rodzicielskiego oraz okresu pobierania zasiłku macierzyńskiego za ten typ urlopu nie może przekraczać wymiaru wskazanego w Kodeksie pracy.
Prawo do 9 tygodni urlopu rodzicielskiego
Każdy z pracowników, który jest rodzicem dziecka ma do dyspozycji wyłączne prawo do 9 tygodni urlopu rodzicielskiego. W tym przypadku jednak ani matka, ani ojciec nie może zrzec się tego prawa lub przenieść jego zakres na drugiego z rodziców dziecka. Część 9 tygodni jest to nieprzenoszalna.
Jeśli matka dziecka chce wykorzystać w maksymalnym wymiarze swój okres, ma do dyspozycji 32 tygodnie urlopu rodzicielskiego, ponieważ pozostałe 9 tygodni urlopu rodzicielskiego należy wyłącznie do drugiego rodzica.
Jak mówi art. 182¹ᵃ § 5 Kodeksu pracy – „skorzystanie z urlopu rodzicielskiego w wymiarze co najmniej 9 tygodni oznacza wykorzystanie przez pracownika – rodzica dziecka urlopu”.
Jak złożyć wniosek o urlop rodzicielski?
Urlopu rodzicielskiego udziela się na podstawie przekazania pracodawcy odpowiednich dokumentów przez rodziców. Mogą oni złożyć pisemny wniosek w postaci papierowej lub elektronicznej o udzielenie urlopu rodzicielskiego w pełnym wymiarze, lub w części nie później niż 21 dni przed rozpoczęciem korzystania z urlopu.
Wniosek pracownika złożony w celu sprawowania opieki nad dzieckiem, czyli dotyczący urlopu rodzicielskiego zawiera informacje takie jak:
- imię i nazwisko pracownika;
- wymiar dotychczas już wykorzystanego urlopu rodzicielskiego (lub zasiłku macierzyńskiego), a także liczbę wykorzystanych części przysługującemu pracownikowi urlopu rodzicielskiego (lub wniosków o zasiłek macierzyński);
- czas, na który ma być udzielony urlop rodzicielski lub jego konkretna część.
Poza samym wnioskiem o urlop rodzicielski trzeba też przygotować inne dokumenty typu odpis aktu urodzenia dziecka oraz oświadczenie pracownika o braku zamiaru korzystania z urlopu rodzicielskiego albo z zasiłku macierzyńskiego przez drugiego z rodziców dziecka przez okres wymieniony w składanym wniosku, albo w o okresie, w którym drugi z rodziców dziecka będzie chciał korzystać z urlopu rodzicielskiego albo z zasiłku za okres urlopu rodzicielskiego odpowiadającemu za czas wskazany we wniosku.
Sprawdź również: Wniosek o urlop rodzicielski – wzór do pobrania w PDF
Zasiłek macierzyński na urlopie rodzicielskim
Zasiłek macierzyński przysługuje pracownikom przez okres wskazany w Kodeksie pracy, czyli okres urlopu macierzyńskiego, urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego, urlopu rodzicielskiego oraz urlopu ojcowskiego.
Zasiłek macierzyński za dłuższy urlopu rodzicielskiego jest wypłacany przez taki czas, który odnosi się do wskazanego w przepisach wymiaru. Jest to 41 tygodni (urodzenie jednego dziecka przy jednym porodzie, przyjęcie jednego dziecka na wychowanie), 43 tygodnie (urodzenie dwójki lub więcej dzieci przy jednym porodzie, przyjęcie równocześnie dwójki lub więcej dzieci na wychowanie) lub 38 tygodni (w przypadku przyjęcia dziecka na wychowanie jako rodzina zastępcza w wieku do 7 lat lub wobec dziecka, u którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego do 10 roku życia, czy dziecka w wieku do 14 lat i oraz wystąpieniu do sądu w sprawie jego przysposobienia).
Jeśli dziecko posiada oświadczenie o ciężkim i nieodwracalnym upośledzeniu lub nieuleczalnej chorobie zagrażającej życiu, które powstały w prenatalnym okresie rozwoju albo w czasie porodu, okres wypłacanego zasiłku macierzyńskiego jest nieco dłuższy i wynosi kolejno wobec wyżej wymienionych grup 65 tygodni, 67 tygodni i 62 tygodnie.
Należy pamiętać, że wracając do pracy i pobierając zasiłek macierzyński, będzie on proporcjonalnie niższy względem wymiaru czasu pracy.
Ile wynosi zasiłek macierzyński na urlopie rodzicielskim?
Jeśli chodzi o zasiłek macierzyński, jego wysokość zmieniła się wraz z wprowadzonymi w 2023 roku modyfikacjami przepisów. Aktualnie wynosi on 100% podstawy wymiaru zasiłku za okres urlopu macierzyńskiego oraz 70% podstawy wymiaru zasiłku za okres urlopu rodzicielskiego.
Jak informuje ZUS, w przypadku niewykorzystania ani jednego dnia zasiłku macierzyńskiego za okres urlopu rodzicielskiego w wysokości 81,5% w pierwszym roku życia dziecka, pracownikowi przysługuje na podstawie wcześniej złożonego wniosku jednorazowe wyrównanie zasiłku do 100% podstawy wymiaru zasiłku. W ten sposób zasiłek macierzyński za okres urlopu rodzicielskiego wyniesie 70% podstawy wymiaru zasiłku.
Ponadto osoby, które zdecydują się złożyć wniosek o zasiłek macierzyński za okres urlopu macierzyńskiego lub urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego i urlopu rodzicielskiego w pełnym wymiarze (długi wniosek) maksymalnie w czasie do 21 dni po porodzie lub przyjęciu dziecka na wychowanie, taki zasiłek będzie równy 81,5% podstawy wymiaru zasiłku.
Praca w czasie urlopu rodzicielskiego – czy jest możliwa?
Teoretycznie urlop rodzicielski udzielany jest w celu opieki nad dzieckiem, jednak w rzeczywistości podejmowanie pracy w tym czasie jest możliwe. Pracujący rodzice dziecka w okresie urlopu rodzicielskiego mogą wykonywać obowiązki służbowe dla swojego pracodawcy w wymiarze nie większym niż połowa etatu. W takiej sytuacji zatrudnionemu przysługuje urlop rodzicielski na pozostałą część etatu.
Łączenie urlopu rodzicielskiego z pracą u aktualnego pracodawcy sprawia, że wymiar urlopu rodzicielskiego wydłuża się. Może on maksymalnie wynieść:
1) 82 tygodni ‒ w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie;
2) 86 tygodni ‒ w przypadku urodzenia dwóch lub więcej dzieci przy jednym porodzie.
Oczywiście inna sytuacja dotyczy rodzica mającego zaświadczenie potwierdzające u dziecka ciężkie i nieodwracalne upośledzenie lub nieuleczalną chorobę zagrażającą życiu, które powstały w prenatalnym okresie rozwoju albo w czasie porodu. Wtedy maksymalny wymiar urlopu rodzicielskiego wynosi:
1) 130 tygodni – przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie;
2) 134 tygodni – w przypadku urodzenia dwóch lub więcej dzieci przy jednym porodzie.
Co ciekawe, przepisy nie zabraniają wykonywania pracy podczas urlopu rodzicielskiego dla innego pracodawcy. Dodatkowo pracownik nie jest w tym przypadku ograniczony wskazaniem na konkretny wymiar czasu pracy. Może on podjąć pracę u innego pracodawcy zarówno na pół etatu, jak i na cały etat. Rodzica może jednak ograniczać podpisany w dotychczasowej firmie dokument o zakazie konkurencji, który blokuje chęć podjęcia zatrudnienia w innych miejscach, nie tylko w czasie urlopu rodzicielskiego. Ponadto praca u innego pracodawcy nie wydłuża przysługującego pracownikowi okresu urlopu rodzicielskiego.
Wniosek o pracę podczas urlopu rodzicielskiego
Chcąc podjąć pracę w czasie urlopu rodzicielskiego, należy złożyć 21 dni przed jej rozpoczęciem pisemny wniosek w postaci papierowej lub elektronicznej. Powinien on zawierać dane takie jak:
- imię i nazwisko;
- wymiar czasu pracy (część etatu), na jaki chce się podjąć pracę;
- okres, w którym pracownik chce jednocześnie wziąć urlop rodzicielski i pracować;
- oświadczenie o zamiarze łączenia części urlopu rodzicielskiego, powstałej w wyniku proporcjonalnego wydłużenia tego urlopu, z dalszą pracą na część etatu albo oświadczenie o braku takiego zamiaru.
Wnioski i dokumenty należy złożyć do pracodawcy, który powinien je uwzględnić. Wyjątkiem jest jednak sytuacja, w której udzielenie urlopu rodzicielskiego wraz z wykonywaniem pracy nie jest możliwe ze względu na organizację pracy w firmie lub rodzaj wykonywanej pracy. W takim przypadku pracodawca musi poinformować pracownika o przyczynie odmowy na piśmie w ciągu 7 dni.
Zatrudnienie po urlopie rodzicielskim
Po powrocie do pracy po urlopie rodzicielskim może się okazać, że miejsce pracy jest zlikwidowane lub zajęte przez kogoś innego. Jednak pracownik ma tu ochronę prawną. Art. 186⁸ Kodeksu pracy wskazuje, że pracodawca powinien dopuścić zatrudnionego do pracy na dotychczas zajmowanym stanowisku. Jeśli takie wyjście nie jest możliwe (zmiany organizacyjne, zmiana struktury firmy, likwidacja stanowiska), powinno być to stanowisko równorzędne z wcześniej zajmowanym i to na warunkach tak samo korzystnych, które obowiązywałyby, gdyby pracownik nie korzystał z urlopu.
Tutaj sytuacja pracodawcy nie jest prosta, ponieważ orzecznictwo staje po stronie powracającego do pracy pracownika. Jeśli nawet respektowane będą gwarancje związane z wynagrodzeniem, a jednocześnie takiemu pracownikowi przekaże się stanowisko równorzędne lub inne stanowisko odpowiadające jego kwalifikacjom zawodowym, podczas gdy poprzednie stanowisko nie jest zlikwidowane i pracuje na nim nowa osoba, może to być interpretowane jako działanie niezgodne z prawem.
